Stress: wat is dat precies?

Door: Jan Witkamp

De vraag stellen ‘Wat is stress precies?’ is gemakkelijk. Antwoord daarop geven is moeilijk, want:

• Je hebt positieve stress, negatieve stress en chronische stress.
• Bij stress gebeurt er veel in je lijf.
• Er gebeurt eveneens veel in je manier van denken.
• Je voelt je soms heel ‘vlak’, maar vaker heb je heftige emoties.
• Stress doet veel met jou wanneer het je treft. Stress doet ook veel met je naasten, familie en vrienden. Soms positief, meestal negatief.
• Leven onder negatieve en chronische stress maakt het leven zwaar.

Wat zijn de oorzaken van stress?

Alweer niet gemakkelijk te beantwoorden, want:

• Stress kan een lichamelijke oorzaak hebben.
• Stress kan een psychische, of psychologische oorzaak hebben.
• Stress kan een gevolg zijn van (vaak traumatische) gebeurtenissen die je hebt meegemaakt.
• Stress kan (mede) veroorzaakt worden door je leefstijl.
• Stress kun je oplopen door maatschappelijke druk die je voelt. Bijvoorbeeld door het beroep dat je uitoefent, de studie die je volgt (al of niet naast je beroep), de sfeer op je werk of op school, mogelijke conflicten die je hebt met anderen of anderen met jou.
• Het tempo waarin we leven is niet meer naar menselijke maat, zo gehaast. Dat veroorzaakt stress.
• Tenslotte: in veel gevallen is de oorzaak van stress een combinatie van meerdere van de oorzaken, hierboven genoemd. Welke combinatie dat is, is voor iedere persoon weer anders.

Waaraan kun je merken dat je stress hebt?

Je raadt het al, dit is moeilijk te beantwoorden. Uitingsvormen van stress spelen zich af op verschillende niveaus, zoals:

• Lichamelijk
• Cognitief (ons denken)
• Emotioneel
• Mentaal
• Psychisch
• Sociaal (Hoe we met anderen communiceren en anderen met ons)
• Maatschappelijk (Gezamenlijk, als samenleving)

Bij al deze uitingsvormen staan we in deze en volgende blog(s) concreet stil.

We gaan ook in op vragen als: wat kan jij zelf doen om stress te boven te komen? Bij wie kan je voor hulp aankloppen? (Curatief). De andere vraag is: hoe kunnen we de maatschappij zo inrichten dat we stress zoveel mogelijk voorkomen (preventief).

Voorstel voor een definitie van stress

Stress is ‘spanning’. Het is goed om na te gaan waar een term als ‘spanning’ uit afkomstig is. In de psychologische terminologie spelen we nogal eens leentjebuur bij andere wetenschappen. Spanning is afkomstig uit de elektriciteitsleer. Weerstand trouwens ook. Een beetje spanning heb je nodig om goed te functioneren. Spanning zorgt ervoor dat je lichaam, wanneer nodig, klaar is voor actie. Zo bezien is stress niet ongezond.

We hebben als mensensoort een probleem. Onze hersenen hebben zich zo sterk doorontwikkeld in onze evolutie, dat we bijna in staat zijn geworden de wereld aan onze behoeften te onderwerpen. We hebben hoog ontwikkelde technologische samenlevingen ontworpen, waardoor we de landbouw kunnen mechaniseren om voedsel te verbouwen; fabrieken ontwerpen waar we bijvoorbeeld meubels, auto’s en machines maken en dat soort processen te automatiseren. We zijn zelfs in staat om op de maan te landen.

Achtergebleven lichaam

Echter wonen we in een fysiek lichaam dat sinds de oudheid is gestopt ook zo’n snelle evolutionaire ontwikkeling door te maken. Toen we nog jagers waren, en in holen leefden, was dit geen probleem. We vingen en aten onze prooien, maakten van hun huiden onze kleding en schoeisel, bouwden van wat de natuur ons gaf onze holen en dat was dat. Er gebeurden wel rampen en de natuur veranderde, maar we pasten ons daaraan aan.

Door de eeuwen heen, vanaf de steentijd, bronstijd, ijzertijd, middeleeuwen, renaissance met zijn grote ontwikkeling van de wetenschap, belandde de mensheid in de ’moderne tijd’ en al even moderne samenlevingen.

Problemen: niet meer naar de menselijke maat

We leven nu in een samenleving waar je zoveel spanningen en prikkels opdoet dat je kunt zeggen: “Dit is niet meer naar menselijke maat.” We leven veel heftiger dan in het verleden. Alle emoties die we opdoen moeten we kunnen verwerken en in evenwicht brengen met onze behoeften. We hebben allerlei machines die we kunnen bedienen en die voor ons het zware werk doen. Gevolg: lichamelijk wordt er minder van ons gevergd. We moeten nu de nodige activiteiten ondernemen om niet te vervallen in een voornamelijk zittend bestaan. Hersenarbeid treedt op de voorgrond, met verwaarlozing van ons lichaam.

Zo kan stress, op zich een positieve spanning en uitnodigend tot creatieve aanpassing aan de omstandigheden, omslaan in een negatieve spanning en onbalans. Dan praten we over stress met een negatieve klank. Vaak draag je meer lasten dan je draagkracht groot is. Wanneer overbelasting lang aanhoudt raakt je energie op. Je moet dan rusten om nieuwe energie te sparen. Vaak lukt dat niet omdat de omstandigheden het niet toelaten. Drukte op je werk waar je niet gemist kunt worden, denk je. Het eindexamen komt eraan en je weet niet of je zult slagen. Zorgen die je hebt over de ziekte waar je aan lijdt, of over je puberende kinderen, je dementerende ouder, je relatie, over wat al niet.

Stress is gecompliceerd

Er zijn weliswaar niet evenveel soorten stress als dat er mensen zijn die eraan lijden, maar toch. We noemen hier drie hoofdsoorten van stress, voor een overzicht.

• Positieve stress. De alledaagse soort van spanning die je meemaakt in het dagelijks leven. Je lichaam is klaar voor actie wanneer nodig.
• Acute stress: een zeer kortdurende vorm van stress die positief of verontrustender kan zijn. Dit is het soort stress dat ons, bij (gedacht) gevaar, doet vechten of vluchten. Een klassieke reactie die we uit de prehistorie als erfenis hebben gekregen. Zodra echter het ‘gevaar’ is geweken, keert de rust en ontspanning terug. 
• Chronische stress: Chronische stress is stress die eindeloos en onontkoombaar lijkt, zoals de stress van een slecht huwelijk of een extreem belastende baan. Chronische stress kan ook het gevolg zijn van traumatische ervaringen en jeugdtrauma’s. Hier worden duidelijke voorbeelden gegeven van situaties waar de last die iemand te dragen heeft veel groter is dan de draagkracht die hij heeft. Meestal is hier hulp nodig van een professional om hier bovenop te komen.

Waar zit de rem ook alweer?

Wanneer je (chronische) stress hebt, gebeurt er veel in je lijf. Allerlei lichaamsprocessen die gestuurd worden door het autonome zenuwstelsel, onbewuste systemen in de hersenen, hebben invloed op ons functioneren. Als eerder gezegd: toen we nog holbewoners waren, waren de mogelijkheden van ons lichaam perfect in balans met de ons omringende omgeving. Nu is dat lang niet meer zo. Bij stress hebben we de neiging meer te willen presteren en meer weerstand te willen bieden tegen wat ons overkomt aan tegenslag. De vroegere ‘vecht, of vlucht’ houding. We trappen als het ware nog eens extra op het gaspedaal. Juist daar waar remmen van activiteit en rust van belang is. We zijn echter vergeten waar het rempedaal zit. Gevolg: uitputting. Chronische vermoeidheid. We kunnen veranderingen zien in het functioneren van onze ingewanden (grote eetlust, of gebrek daaraan, krampen, kots neigingen), grotere belasting van ons hart en onze bloedvaten, spieren die verkrampen, verandering van onze lichaamstemperatuur, onze hormoonhuishouding, cel processen, etc.

Bij (chronische) stress gebeurt er veel in je mind en met je emoties. Hoe hoger de stress, hoe moeilijker helder nadenken wordt. In een overlevingssituatie, wat chronische stress is, wordt overzicht kortzichtigheid, planning piekeren, wordt empathie geïrriteerdheid en geleidelijk aan cynisme. Iemands gedrag wordt meer en meer egocentrisch, asociaal en ongezellig in gezelschap. Onrustiger word je. Fouten worden gemaakt. Herinneren wordt moeilijker. Je vergeet dingen, krijgt het werk niet meer af. Soms heb je een ‘vlak’ gevoelsleven. Alsof je er zelf niet bij bent. Even later kan je op onverwachte momenten een woedeaanval of andere heftige emoties krijgen. Kortom: orde wordt geleidelijk aan chaos.

En dan is het klaar

De stress heeft je leeggeroofd. Je bestaan is ontregeld. Als je er niet op tijd bij bent is de kans op langdurige schade reëel. Je energie is op. Je reserves, je extra reserves en je noodrantsoen aan energie. Je raakt volkomen uitgeput en ploetert door totdat…… je knakt en soms niets meer kunt doen.

Stress doet veel met jou. Niet alleen met jou. Je leeft niet alleen. Sommige mensen zeggen wel feitelijk alleen te leven. Ze bedoelen dan alleen wonen of geen vaste relatie hebben. Je verkeert altijd in gezelschappen. En je kunt niet niet communiceren. Familie, vrienden, buurt waar je woont, verenigingen waar je lid van bent, bedrijf waar je werkt, school of opleiding waar je studeert, etc. Als stress jou treft, dan treft het ook mensen uit jouw leefkringen.

Misverstand

Vrijwel iedereen die lijdt onder stress denkt in eerste instantie dat hij of zij de enige is bij wie dat zo zwaar aanslaat. Vaak is dat de reden om te verzwijgen dat je stress hebt. Je bent bang dat er ‘iets niet goed aan je is’. Dat er ‘een steekje los zit’. Zo ploeter je maar door in je uppie. Begrijpelijk is dat wel. In de zeer individualistisch ingestelde samenleving waarin we leven word je, zonder dat dit met zoveel woorden wordt gezegd, individueel verantwoordelijk gehouden voor jouw gezondheid en welzijn. Zo doorredenerend ben je ook individueel verantwoordelijk en schuldig voor jouw ziek zijn en ongelukkig zijn. Onzin natuurlijk! In een samenleving leven we SAMEN. Stress is een samenlevingsprobleem! Dat horen we ook samen op te lossen.

Dit verklaart waarom er bij stress veel uitleg wordt gegeven over definiëring oorzaken die in eerste instantie uitgaan van en stilstaan bij jou als individu. Ergens wel logisch wanneer we ons bedenken dat in een individualistisch ingestelde maatschappij het individualistisch denken heel dominant aanwezig is.

Wanneer we ons realiseren dat stress de belangrijkste oorzaak is van langdurige arbeidsuitval (een half jaar of langer) bij bedrijven, instellingen en overheid; dat we in een land leven van bijna 18 miljoen inwoners en dat daarvan anderhalf miljoen mensen lijdende zijn aan vormen van stress, dan hebben we het over een zeer belangrijk en urgent maatschappelijk probleem.

Daarover meer in komende blogs.

Eerst gaan we in een volgend blog na wat de verschijnselen zijn waaraan je kunt merken of je al of niet stress hebt.

Leren omgaan met stress? De Gordiaanse Knoop staat voor je klaar!

Ervaar jij stress? Heb je lichamelijke klachten zoals hoofdpijn of vermoeidheid? Ben je benieuwd hoe je nieuwe energie kunt ontdekken en vinden? Of wil je gewoon uitwisselen wat je allemaal meemaakt? Neem dan contact op met Jan Witkamp of Ingrid Los van De Gordiaanse Knoop. Geef je stress gezonde aandacht: kies voor persoonlijke ontwikkeling en leer jezelf steeds beter kennen.

Bij De Gordiaanse Knoop in Veghel maak je van je hoofdzaken weer Hartzaak!

Voel je vrij om contact op te nemen. Samen kijken we naar de mogelijkheden!